Ανθρώπινα Δικαιώματα και Ψυχική Υγεία

Τα ανθρώπινα δικαιώματα και η ψυχική υγεία συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους. Όταν τα ανθρώπινα δικαιώματα προστατεύονται το ποσοστό ψυχικών διαταραχών μειώνεται, ενώ όταν καταπατούνται οι ψυχικές διαταραχές εμφανίζονται σε μεγαλύτερο ποσοστό στο γενικό πληθυσμό.
 

Πριν από 65 σχεδόν χρόνια, στις 10 Δεκέμβρη του 1948, τα Ηνωμένα Έθνη υπέγραψαν την Οικουμενική Διακήρυξη για τη προστασία και διαφύλαξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα θα μπορούσαν γενικά να ορισθούν ως το σύνολο των ελευθεριών, που δηλώνουν τη δυνατότητα του ανθρώπου να σκέπτεται, να εκφράζεται, να αποφασίζει και να ενεργεί χωρίς εξωτερικούς καταναγκασμούς, παρά μόνο με κανόνες που διασφαλίζουν την αρμονική συμβίωση των μελών της κοινωνίας. Είναι εκείνα τα δικαιώματα που ενυπάρχουν στη φύση μας, που είναι έμφυτα και χωρίς τα οποία δεν μπορούμε να ζήσουμε ως ανθρώπινα όντα. 

Τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι θεμελιώδεις ελευθερίες μας επιτρέπουν να αναπτύξουμε πλήρως και να χρησιμοποιήσουμε τις ανθρώπινες αρετές μας, τη νοημοσύνη μας, τα ταλέντα μας και τη συνείδησή μας και να ικανοποιήσουμε τις πνευματικές και άλλες ανάγκες μας. Αυτά βασίζονται πάνω στις αυξανόμενες απαιτήσεις της ανθρωπότητας για μια ζωή μέσα στην οποία η έμφυτη αξιοπρέπεια και η αξία κάθε ανθρώπου θα τυγχάνει σεβασμού και προστασίας. Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα. Στον σύγχρονο, γεμάτο εντάσεις κόσμο, ο αγώνας για τα δικαιώματα του ανθρώπου έχει δύο μέτωπα: Είναι αγώνας κατά της παραβίασης τους και αγώνας για την κατοχύρωση και τον έμπρακτο σεβασμό τους. 

Τ’ ανθρώπινα δικαιώματα είναι:

1. Πνευματικά: Ελευθερία στοχασμού και έκφρασης, ελευθεροτυπία, δικαίωμα στη μόρφωση, στην ενημέρωση, δικαίωμα στην ψυχαγωγία κ.λπ.

2. Ψυχολογικά: Ανεμπόδιστη πρόσβαση σε  υπηρεσίες προαγωγής ψυχικής υγείας και πρόληψης, η εκτίμηση και καταγραφή της ψυχικής υγείας των κοινοτήτων κ.τ.λ.

3. Κοινωνικά: Ίσοι απέναντι στους νόμους, αξιοκρατία, δικαίωμα στην πρόνοια, στην κοινωνική ασφάλιση (από ασθένεια, ανεργία, γηρατειά).

4. Ατομικά και Πολιτικά: Εκλέγειν-εκλέγεσθαι, δικαίωμα προσφυγής-αναφοράς για παραβίαση, δικαίωμα «συνέρχεσθαι», απαγόρευση αυθαίρετων συλλήψεων, φυλακίσεων, εξορίας, βασανιστηρίων, απαγόρευση δουλείας, φυλετικών διακρίσεων.

5. Οικονομικά: Δικαίωμα ελεύθερης επιλογής και άσκησης επαγγέλματος, δικαίωμα του «συνεταιρίζεσθαι».

6. Πολιτισμικά: Σεβασμός των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών ενός έθνους ή μιας μειονότητας (γλώσσα, θρησκεία κλπ.), ελεύθερη επιλογή δόγματος κ.ά.

7. Δικαίωμα ζωής, προστασίας ιδιωτικού ασύλου, απορρήτου επιστολών, απαγόρευση παρέμβασης στην ιδιωτική ζωή κ.λπ.

8. Η διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποδεικνύει την ποιότητα της κοινωνίας, τη δημοκρατική οργάνωση.

Η προστασία των δικαιωμάτων είναι απαραίτητη για την προαγωγή της ψυχικής υγείας.

Η έννοια της ψυχικής υγείας είναι πολυδιάστατη και υποκειμενική και δεν αναφέρεται μόνο στην απουσία ψυχικής διαταραχής, αλλά βασικά στατιστικά της αφορούν: θετική αυτό-εικόνα, ικανότητα αυτό-προσδιορισμού, αίσθημα αυτό-αποτελεσματικότητας και αυτοέλεγχο,  αισιοδοξία, ικανότητα θετικής ανταπόκρισης σε προκλήσεις της ζωής, ικανότητα να ζητάει κανείς βοήθεια ή υποστήριξη αλλά και να την προσφέρει. Η ψυχική υγεία είναι η συναισθηματική και η διανοητική εκείνη κατάσταση που επιτρέπει στα άτομα να αναγνωρίζουν τις ικανότητες τους, να μπορούν να ανταπεξέλθουν στο άγχος της ζωής, να χαίρονται τη ζωή και να συνεισφέρουν παραγωγικά στην εργασία και την κοινοτητα. Η έννοια της ψυχική υγεία περιλαμβάνει την προσωπική ευημερία, την αυτοαποτελεσματικότητα, την αυτονομία και την αυτογνωσία. Είναι το θετικό συναίσθημα της ψυχολογικής ευεξίας και της πίστης μας στη δική μας αξία, αλλά και των άλλων.

Από το 1948 που συστάθηκε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και περιέλαβε στο καταστατικό του ένα άρθρο για την Ψυχική υγεία: «Ψυχική Υγεία θεωρείται η κατάσταση συναισθηματικής ευεξίας, όπου το άτομο μπορεί να ζει και να εργάζεται με άνεση μέσα στην κοινότητα και να ικανοποιείται από τα προσωπικά του χαρακτηριστικά και επιτεύγματα». Μέτρο για την ψυχική υγεία θεωρείται το επίπεδο λειτουργικότητας του ατόμου, ενώ η έκπτωση αυτής της λειτουργικότητας είναι από τα πρώτα σημάδια ότι παραβλάπτεται η ψυχική υγεία.

Η Ψυχική υγεία και οι ψυχικές διαταραχές, παραμένουν ακόμη και σήμερα έννοιες δυσνόητες για τις οποίες δίδεται μεν φροντίδα αλλά μπορούν να γίνουν περισσότερα. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι:

• Οι ψυχικές ασθένειες δεν επιλέγουν τα θύματα τους, εμφανίζονται σε όλες τις ομάδες του πληθυσμού, σε όλες τις ηλικίες, σε όλους τους πολιτισμούς και επηρεάζουν και τα δύο φύλα.

• Οι ψυχικές διαταραχές επηρεάζουν σχεδόν το 12% του πληθυσμού ανά το κόσμο. Περίπου 450 εκατομμύρια άτομα ή ένας στους τέσσερις σε όλο τον κόσμο θα έχουν εμπειρία κάποιας Ψυχικής διαταραχής και θα μπορούσαν να επωφεληθούν από έγκαιρη διάγνωση, κατάλληλη και επαρκή θεραπεία. 

• Μόνο λιγότεροι από τους μισούς που έχουν πρόσβαση σε Υπηρεσίες Υγείας τελικά λαμβάνουν οποιαδήποτε περίθαλψη και φροντίδα. Πολλοί υποφέρουν σιωπηλά και στη μοναξιά τους, χωρίς να λαμβάνουν ποτέ οποιοδήποτε είδος θεραπείας.

• Ψυχικές ασθένειες όπως η αγχώδης διαταραχή, η κατάθλιψη, η διπολική διαταραχή και η σχιζοφρένεια αποτελούν τις κυριότερες αιτίες για μειωμένη απόδοση στην εργασία, διάλυση οικογενειών ακόμη και αυτοκτονιών.

Τα κυριότερα όμως εμπόδια για αποτελεσματική  περίθαλψη και φροντίδα είναι το στίγμα, η προκατάληψη και ο αποκλεισμός των ατόμων που αντιμετωπίζουν τέτοιες παθήσεις. Σήμερα γνωρίζουμε ότι σε όλη την ανθρώπινη ιστορία, από όλα τα προβλήματα υγείας που αφορούν  διαταραχές ή ασθένειες τίποτα δεν έχει παρεξηγηθεί στιγματιστεί ή αγνοηθεί τόσο όσο οι ψυχικές ασθένειες. 

Για τους λόγους αυτούς είναι επιτακτική η ανάγκη για την προαγωγή ψυχικής υγείας με παρεμβάσεις σε τρία επίπεδα: ατομικό, κοινοτικό και κοινωνικό.

• Σ’ ατομικό επίπεδο, οι παρεμβάσεις αποβλέπουν στη προώθηση της ψυχικής υγείας του ατόμου μέσα από την ενίσχυση και την ενδυνάμωση των ικανοτήτων του ( αυτοαποτελεσματικοτητα, αυτοεικονα, αισθημα ελέγχου),και των δυνατοτήτων του, (ατομικά και πολιτικά δικαιώματα του) προκειμένου να μπορεί να ανταποκριθεί στις αντιξοότητες της ζωής, στο στρες της καθημερινότητας και σε κρίσιμα συμβάντα. Ψυχική υγεία σε ατομικό επίπεδο σημαίνει ότι μπορώ να ανταποκριθώ στις προκλήσεις της ζωής υιοθετώντας μια θετική προσέγγιση.

• Σε επίπεδο κοινότητας, οι παρεμβάσεις προαγωγής ψυχικής υγείας αφορούν την ανάπτυξη δικτύων κοινωνικής υποστήριξης (τα κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα) αποβλέποντας στην ενεργοποίηση των πολιτών και την προώθηση της συλλογικής δράσης για την καλύτερη προάσπιση και διεκδίκηση κοινωνικών αιτημάτων. Οι έρευνες δείχνουν πως οι κοινότητες με οικονομική ανισότητα, με χαλαρούς ή ανύπαρκτους δεσμούς κοινωνικής συνοχής χαρακτηρίζονται από υψηλή εγκληματικότητα και θνησιμότητα. Αντίθετα, κοινότητες με υψηλή συμμετοχή σε συλλογικές δράσεις αναφέρονται με καλύτερα επίπεδα υγείας.

• Σε ευρύτερο επίπεδο κοινωνίας οι παρεμβάσεις θα πρέπει να αποβλέπουν  στη δημιουργία των συνθηκών εκείνων που να ευνοούν την επανένταξη κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων (π.χ. ψυχικά πάσχοντες, ανήλικοι παραβάτες) όπως και την εξίσωση ευκαιριών σε κοινωνικές ομάδες που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση (π.χ. παιδιά, τρίτη ηλικία, άτομα με αναπηρίες).

Η ευθύνη για προαγωγή της ψυχικής υγείας αλλά και η φροντίδα της ψυχικής ασθένειας δεν εναπόκειται μόνο στους «ειδικούς» και τις ανάλογες κρατικές υπηρεσίες εναπόκειται σε κάθε έναν από μας χωριστά αλλά και σε όλους μαζί συλλογικά. Είμαστε κοινότητα με δικαιώματα αλλά και  υποχρεώσεις, μοιραζόμαστε όμως κοινή ταυτότητα η οποία υπερέχει  των μεμονωμένων διαφορών μας. Ξέρουμε ότι μαζί μπορούμε να καταφέρουμε  όσα δεν μπορούμε να πετύχουμε από μόνοι μας.

Αγγελική Μπουμπούλη
       Ψυχολόγος