Ένα
άτομο αντιμετωπίζει πολλές αλλαγές και μεταβάσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής
του. Μερικές από τις αλλαγές είναι απρόβλεπτες, ενώ άλλες είναι
προγραμματισμένες. Τα άτομα αντιμετωπίζουμε με διαφορετικό τρόπο τις συνέπειες
των απροσδόκητων αλλαγών στη ζωή μας. Οι απρόσμενες αλλαγές μας καλούν να
εξετάσουμε προσεκτικά τον τρόπο που σκεφτόμαστε και αντιμετωπίζουμε τις
προκλήσεις. Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι μια έννοια που χρησιμοποιείται με
θετικό τρόπο για να περιγράψει την ικανότητα μας να ανακάμψουμε από τις
προκλήσεις της ζωής ή τις αλλαγές.
Ψυχική
ανθεκτικότητα είναι η σταθερή και αυξανόμενη ικανότητα μας να
ανταπεξερχόμαστε στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος κάτω από συνθήκες
παρατεταμένου άγχους. Είναι η διαδικασία να προσαρμοζόμαστε με επιτυχία στο
περιβάλλον παρά τις αντιξοότητες και να αναπτύσσουμε κοινωνική, ακαδημαϊκή και
επαγγελματική επάρκεια, παρά την έκθεση μας σε έντονο στρες ή απλά στις
αγχογόνες καταστάσεις (Rirkin & Hooperman,1991). Αν δεν έχουμε ενισχυμένη
ψυχική ανθεκτικότητα, είναι πιθανό να σκεφτόμαστε συνέχεια τα προβλήματα, να
αισθανόμαστε θύματα των καταστάσεων, να νιώθουμε αβοήθητοι ή να στρεφόμαστε σε
προβληματικές συμπεριφορές, όπως η κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών, σε μια
προσπάθεια να αντιμετωπίσουμε τη δύσκολη κατάσταση.
Κατά τους Masten & Curtis (2000), η έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας περιλαμβάνει την αξιολόγηση δύο σημαντικών διαστάσεων. Η πρώτη διάσταση αφορά το κατά πόσο ένα άτομο τα καταφέρνει καλά στη ζωή του κυρίως σε σχέση με ένα σύνολο αναμενόμενων συμπεριφορών και αναπτυξιακών επιτευγμάτων. Η δεύτερη διάσταση αφορά το βαθμό της έκθεσης σε δύσκολες συνθήκες (παράγοντες επικινδυνότητας) είτε στο παρελθόν είτε στο παρόν, οι οποίες είναι δυνατό να θέσουν σε κίνδυνο την ομαλή εξέλιξη και ανάπτυξη των ατόμων.
Ως
παράγοντες επικινδυνότητας ορίζονται οι συνθήκες, οι οποίες αυξάνουν την
πιθανότητα εμφάνισης προβλημάτων σε διάφορους τομείς ανάπτυξης και προσαρμογής
των ατόμων (Durlak,1995). Οι παράγοντες επικινδυνότητας εντοπίζονται σε πολλά
επίπεδα: στο άτομο, στην οικογένεια, στο σχολείο, στην κοινότητα, στις
σχέσεις με τους άλλους, στην δουλειά. Στη σχετική βιβλιογραφία περιγράφονται
και μελετώνται αρκετά διαφορετικά είδη παραγόντων επικινδυνότητας, τα οποία
φαίνεται να αποτελούν επιβαρυντικά στοιχεία για την προσαρμογή των ατόμων.
Παράγοντες όπως διαζύγιο, κακοποίηση, ύπαρξη ασθένειας ή ψυχοπαθολογίας στους
γονείς, φτώχεια, ψυχικό τραύμα, φυσικές καταστροφές, ο θάνατος αγαπημένου
προσώπου, ανεργία, οικονομικές δυσκολίες, χρόνια ασθένεια, απώλεια εργασίας.
Επίσης, το υποβαθμισμένο - σε όλες του τις διαστάσεις - κοινωνικό περιβάλλον
θεωρείται, πλέον, ως παράγοντας επικινδυνότητας, καθώς φαίνεται να συνδέεται με
προβλήματα συμπεριφοράς, χρήση ουσιών κ.ά. (Reddy, 2003).
Στη
ψυχική ανθεκτικότητα αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι οι παράγοντες
εκείνοι που κάνουν τη διαφορά και που συμβάλουν στο να ξεπερνάει το άτομο τις
αντιξοότητες και να τα καταφέρνει στη ζωή του. Η ανάπτυξη της ανθεκτικότητας
αποτελεί μια διαδικασία που βασίζεται στη συνεργασία του ατόμου, του
περιβάλλοντός του, και της εμπειρίας του. Μπορεί να αναπτυχθεί κατά την
διάρκεια της ζωής μας και επομένως δεν αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό της
προσωπικότητας (Brigid Gillespie).
Ατομικοί
Προστατευτικοί Παράγοντες
Ενδεικτικοί
παράγοντες που θεωρούνται ως προστατευτικοί και αφορούν στο άτομο είναι η
θετική αυτοαντίληψη, ικανότητα μάθησης, ευελιξία, πίστη και ύπαρξη νοήματος στη
ζωή, η ικανότητα λήψης αποφάσεων, αισιοδοξία, έλεγχος παρορμητικότητας,
ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, αυτονομία- ανεξαρτησία, αίσθηση του χιούμορ,
αίσθηση αξίας και εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του.
Οικογενειακοί
Προστατευτικοί Παράγοντες
Αντίστοιχα
στην οικογένεια οι προστατευτικοί παράγοντες είναι καλές σχέσεις,
θετικό κλίμα, οργανωμένο περιβάλλον.
Περιβαλλοντικοί
Προστατευτικοί Παράγοντες
Στο ευρύτερο
περιβάλλον η ύπαρξη καλών σχέσεων με συνομηλίκους, η ύπαρξη σχέσεων με φορείς
και ομάδες της κοινότητας, καλές σχέσεις στη γειτονιά, δημόσια ασφάλεια, παροχή
κοινωνικών υπηρεσιών υψηλού επιπέδου, χαμηλά επίπεδα βίας, πρόσβαση σε κέντρα
ψυχαγωγίας και παροχή υπηρεσιών υγείας θεωρούνται σημαντικοί προστατευτικοί
παράγοντες.
Ανθεκτικότητα
και ψυχική υγεία
Οι
προστατευτικοί παράγοντες μειώνουν την πιθανότητα εκδήλωσης προβλημάτων ή
συσχετίζονται με αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης θετικών αποτελεσμάτων και
βελτίωσης της ψυχικής υγείας (Durlak,1998). Η ανθεκτικότητα προσφέρει προστασία
από διάφορα προβλήματα ψυχικής υγείας, όπως η κατάθλιψη και το άγχος. Οι
άνθρωποι που έχουν αυτοπεποίθηση στις ικανότητές τους πιστεύεται ότι είναι πιο
συνεπείς στην αντιμετώπιση των προκλήσεων, καθώς είναι λιγότερο επιρρεπείς στις
αγχωθείς διαταραχές και την κατάθλιψη και πιο επιτυχημένοι στον τομέα της
εκπαίδευσης και της επαγγελματικής ζωής. Μπορεί επίσης να βοηθήσει στην
αντιστάθμιση παραγόντων που αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης ψυχικών διαταραχών,
όπως είναι η έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης, η ύπαρξη προηγούμενου ψυχικού
τραύματος.
Ενίσχυση
της ψυχικής ανθεκτικότητας
Η
ψυχική ανθεκτικότητα έχει μεγάλη σημασία για εμάς τους ενήλικες. Μπορούμε να
μάθουμε και να αναπτύξουμε την ικανότητά μας για ψυχική ανθεκτικότητα
φροντίζοντας καλά τον εαυτό μας, επανεξετάζοντας τον τρόπο σκέψης μας και
αναζητώντας τρόπους για να βοηθηθούμε σε περιόδους κρίσης.
Η
ανάπτυξη ψυχικά υγιών σχέσεων με τους σημαντικούς άλλους - σύντροφος,
οικογένεια, φίλοι - μας προσφέρει την απαραίτητη υποστήριξη. Μπορούμε να
αναπτύξουμε επιπλέον θετικές σχέσεις συμμετέχοντας σε ομάδες στην κοινότητά μας
(πολιτιστικές, αθλητικές, κλπ.) και παρέχοντας εθελοντική εργασία.
Να
θέτουμε στόχους που μας δίνουν την αίσθηση ολοκλήρωσης ενός σκοπού κάθε μέρα
και που να μας βοηθούν να ατενίζουμε το μέλλον με νόημα. Είναι σημαντικό να
θέτουμε στην αρχή μικρούς και βραχυπρόθεσμους στόχους. Αν απαιτούμε από τον
εαυτό μας να επιτυγχάνει μεγάλους στόχους ανεξάρτητα με τις δυσκολίες που
αντιμετωπίζει, το αποτέλεσμα θα είναι να απογοητευθούμε και να μειώσουμε
περαιτέρω την ανθεκτικότητά μας. Είναι σημαντικό να σεβόμαστε τον εαυτό μας και
τα όρια του. Κανένας άνθρωπος δε μπορεί να επιτύχει δύσκολους στόχους όταν
αισθάνεται ευάλωτος
Η
κάλυψη των καθημερινών προσωπικών μας αναγκών, τόσο σωματικά όσο και
συναισθηματικά είναι πολύ σημαντική. Η υιοθέτηση ενός πιο υγιεινού τρόπου ζωής
(υγιεινή διατροφή, το να κοιμόμαστε καλά, συμμετοχή σε δραστηριότητες, διακοπή
του καπνίσματος, κ.λπ.), η ανάπτυξη τεχνικών διαχείρισης του άγχους
(τεχνικές χαλάρωσης, διαφραγματική αναπνοή).
Κλείνοντας
είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι αυτό που έχει συμβεί στο παρελθόν μπορεί να
μην αλλάζει, αλλά μπορούμε μάθουμε από αυτό, με το να σκεφτούμε τις δεξιότητες και τις
συμπεριφορές που μας βοήθησαν να αντιμετωπίσουμε την κατάσταση. Η αποδοχή
των αλλαγών, η ευελιξία και η ικανότητα αντιμετώπισης του μέλλοντος με θετικό
τρόπο, διευκολύνει την προσαρμογή του ανθρώπου και βοηθάει στο να αντιμετωπίζει
τις νέες προκλήσεις με λιγότερο άγχος.
Μπουμπούλη Αγγελική
Ψυχολόγος
