Το φαινόμενο του Σχολικού Εκφοβισμού (bullying)

Διεθνώς χρησιμοποιείται ο όρος «bullying» για να περιγράψει τη σχολική βία ή το σχολικό εκφοβισμό. Το φαινόμενο του εκφοβισμού αποτελεί μορφή επιθετικής συμπεριφοράς που εμφανίζεται κυρίως στη σχολική πραγματικότητα με σοβαρές επιπτώσεις για την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού και του εφήβου και τη διαδικασία της μάθησης. Συγκεκριμένα, ένας μαθητής εκφοβίζεται ή θυματοποιείται όταν εκτίθεται επανειλημμένα και για αρκετό χρονικό διάστημα σε αρνητικές πράξεις άλλου ή άλλων μαθητών, που εκδηλώνονται ως μορφές βίαιης ή επιθετικής συμπεριφοράς (Οlweus, 1991). Απώτερος σκοπός του θύτη είναι να προκαλέσει τον σωματικό ή ψυχικό πόνο και τέλος την υποταγή του θύματος ή ακόμη και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Το φαινόμενο της σχολικής επιθετικότητας και του εκφοβισμού παρατηρείται όλο και περισσότερο στις σύγχρονες κοινωνίες και σε πολλές χώρες του κόσμου.

Ο εκφοβισμός μπορεί να πάρει διάφορες μορφές άμεσες ή έμμεσες. Μεταξύ αυτών διακρίνουμε τις ακόλουθες μορφές: 

• Λεκτικός εκφοβισμός: περιλαμβάνει υβριστικές ή περιπαικτικές εκφράσεις πειράγματα, σαρκασμό, απειλές, εκβιασμό (να δώσει χρήματα, αντικείμενα κτλ), αρνητικά σχόλια σε σχέση με το στυλ, τα ρούχα, τη νοημοσύνη.

• Σωματικός εκφοβισμός: περιλαμβάνει προσβλητικές χειρονομίες, κλωτσιές, χτυπήματα,  τρικλοποδιές,   δάγκωμα,   οποιαδήποτε είδους σωματική  επίθεση καθώς και ξυλοδαρμό στην έσχατη περίπτωση. 

• Κοινωνικός εκφοβισμός: περιλαμβάνει τον αποκλεισμό του παιδιού- στόχου από τη συμμετοχή του στις ομαδικές δραστηριότητες, αποκλεισμό από μια παρέα. 

• Συναισθηματικός εκφοβισμός: περιλαμβάνει τη διάδοση ψευδών φημών, σεξουαλικά  υπονοούμενα σε βάρος κάποιου, κλοπή προσωπικών αντικειμένων, ζημιές στη προσωπική περιουσία. 
 
• Ηλεκτρονικός εκφοβισμός (cyberbullying): περιλαμβάνει την επαναλαμβανόμενη αποστολή ηλεκτρονικών ή τηλεφωνικών μηνυμάτων και την ανάρτηση φωτογραφιών, από ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (email), τα  κινητά,  ιστοχώρους (site, blogs, forum), μέσω άλλων ιστοσελίδων σχετικών με ηλεκτρονικά παιχνίδια και τις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης. Τα μηνύματα είναι απειλητικά, ρατσιστικά ή σεξιστικού περιεχομένου και συνήθως είναι ανώνυμα ή ο θύτης χρησιμοποιεί ψευδή στοιχεία.

Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα φαινόμενο που παρουσιάζεται σε όλες τις ηλικιακές ομάδες. Με τα μικρότερα παιδιά συχνότερα να παρουσιάζουν σωματικό εκφοβισμό, ενώ στην εφηβική ηλικία πιο συχνά υιοθετούν το λεκτικό και συναισθηματικό εκφοβισμό. Τα αγόρια πιο συχνά χρησιμοποιούν και δέχονται σωματική βία, σε αντίθεση με τα κορίτσια που είναι πιο συχνά θύματα λεκτικής βίας. Στην περίπτωση του ηλεκτρονικού εκφοβισμού δεν υπάρχει ο περιορισμός της φυσικής δύναμης, του φύλου και της ηλικίας όσον αφορά το θύτη και το θύμα.

Έρευνες σε διεθνές επίπεδο έχουν δείξει ότι περίπου το 15% των μαθητών έχουν βιώσει συμπεριφορές εκφοβισμού και βίας ή έχουν εμπλακεί ως θύτες. Έρευνες στην Ελλάδα έχουν δείξει ότι το φαινόμενο πλήττει 1 στους 10 μαθητές.

 

Το προφίλ του θύτη

Οι μαθητές που παρουσιάζουν τέτοια συμπεριφορά είναι συχνά αντιδραστικοί, δεν υπακούν στους σχολικούς κανόνες, αντιμιλούν στους εκπαιδευτικούς και δεν σέβονται το χώρο του σχολείου. Συχνά είναι παιδιά με χαμηλές σχολικές επιδόσεις. Προέρχονται από ένα χαοτικό περιβάλλον, που είτε είναι ιδιαίτερα αυστηρό, άκαμπτο και θέτει σκληρές τιμωρίες, είτε με αδυναμία να οριοθετήσει. Συχνά είναι παρορμητικοί και απερίσκεπτοι και χωρίς ενσυναίσθηση. Οι θύτες είναι οι ίδιοι θύματα βίας ή ενδοοικογενειακής κακοποίησης. Σε κάθε περίπτωση διακατέχονται από ανασφάλεια, διαταραγμένη εικόνα εαυτού, χαμηλή αυτοπεποίθηση και έχουν ανάγκη για υπεροχή.

Το προφίλ του θύματος

Ο μαθητής που γίνεται θύμα εκφοβισμού, διαφέρει από την ομάδα λόγω: εμφάνισης, εξωτερικών χαρακτηριστικών, καταγωγής, θρησκείας, οικογενειακής κατάστασης, ιδιαιτέρων σχολικών επιδόσεων (ιδιαίτερα χαμηλές ή υψηλές), μαθησιακής δυσκολίας, συμπεριφοράς (παρορμητική, υπερκινητικότητα), έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων ή ακόμα και λόγω κάποιας ασθένειας. Παρουσιάζει σχολική άρνηση και όταν βρίσκεται στο χώρο του σχολείου αποφεύγει να βγει στο διάλειμμα. Δεν συμμετέχει στο μάθημα και παρουσιάζει πτώση στη σχολική επίδοση. Δεν λαμβάνει μέρος στις σχολικές δραστηριότητες και μοιάζει μοναχικό και απομονωμένο. Μιλάει χαμηλόφωνα, αποφεύγει την βλεμματική επαφή, περπατάει σκυφτό και φαίνεται μελαγχολικό. Χάνει προσωπικά αντικείμενα ή τα βρίσκει κατεστραμμένα.

Αίτια του φαινομένου

Η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας  αναφέρει τους εξής πρωταρχικούς παράγοντες που επιτρέπουν την εμφάνιση του φαινομένου της επιθετικότητας, βίας, εκφοβισμού και θυματοποίησης είναι:

• Έλλειψη ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης και άγνοια όσον αφορά στη διαχείριση ανάλογων κρίσεων, που αφορούν την επίλυση διαφορών και συγκρούσεων, από τους ενήλικες του περιβάλλοντος του παιδιού (π.χ. εκπαιδευτικούς, γονείς).  
• Οικογενειακές παράμετροι όπως: έλλειψη φροντίδας, ενθάρρυνσης, υποστήριξης των παιδιών μέσα στην οικογένεια, έλλειψη ισορροπημένης σχέσης μεταξύ των γονέων, οικογενειακές συγκρούσεις και προβλήματα (π.χ., διαζύγιο), θέματα παραμέλησης και κακοποίησης των παιδιών από τους γονείς.
• Η εφηβεία ως στάδιο ανάπτυξης και απαρτίωσης της ταυτότητας του ατόμου, καθώς χαρακτηρίζεται από αντιδράσεις όπως ευσυγκινησία, αντιδραστική και εχθρική στάση προς τους άλλους, εναντίωση προς κάθε μορφή εξουσίας, έλλειψη αυτοπεποίθησης ή αίσθημα παντοδυναμίας.
• Η μεγάλη έμφαση που δίνεται από την οικογένεια και τους εκπαιδευτικούς στην ακαδημαϊκή επιτυχία, καθώς οδηγεί στο να εκλαμβάνεται η σχολική επιτυχία ως σημαντικός δείκτης της αυτοεκτίμησης ενός παιδιού. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο μαθητής που αποτυγχάνει στη σχολική επίδοση να νοιώθει ανεπαρκής, να οργανώνει αρνητική ταυτότητα και να οδηγείται στην προσχώρηση σε συμμορία και σε συμπεριφορές βίας και επιθετικότητας στο σχολικό περιβάλλον ή/και σε ορισμένες περιπτώσεις, σε εκδηλώσεις εκφοβισμού απέναντι στους μαθητές με καλή σχολική επίδοση.
• Η έλλειψη σχολικών δραστηριοτήτων και ομαδικών εργασιών, που προάγουν την ομαδικότητα και ελαχιστοποιούν τον κοινωνικό αποκλεισμό, η έλλειψη εξωσχολικών δραστηριοτήτων για την εκτόνωση του άγχους, η έλλειψη ζωτικού χώρου και το κλειστό προς την κοινότητα σχολείο και σχολικό κλίμα.
• Φύλο: Όσον αφορά στο φύλο, αποδεικνύεται ότι ο θύτης είναι συνήθως αγόρι.
• Εθνικότητα: Όσον αφορά στην καταγωγή του θύματος, παρατηρούμε έντονα φαινόμενα ρατσισμού. Τα άτομα που εκφοβίζονται έχει παρατηρηθεί ότι προέρχονται από άλλη χώρα.

Επιπτώσεις του φαινομένου  
Οι ψυχολογικές επιπτώσεις του εκφοβισμού πάνω στα παιδιά συνήθως ποικίλουν. Σύμφωνα με διάφορες μελέτες, τα θύματα του εκφοβισμού παρουσιάζουν τα ακόλουθα:

• Συμπτώματα κατάθλιψης και αυτοκτονικού ιδεασμού.
• Συμπτώματα άγχους και χαμηλής αυτοεκτίμησης.
• Συναισθήματα ανασφάλειας στο σχολείο ή και συμπτώματα σχολικής φοβίας.
• Ψυχοσωματικές εκδηλώσεις όπως κεφαλαλγίες, στομαχικά άλγη και δυσκολίες ύπνου.
• Περισσότερες μαθησιακές δυσκολίες και δυσκολίες προσαρμογής.
• Μειωμένη αυτοπεποίθηση και χαμηλή εικόνα εαυτού. Συνήθως τα θύματα του εκφοβισμού μπορεί να αισθάνονται κοινωνική μειονεξία και ανεπάρκεια στο να χειριστούν δύσκολες καταστάσεις, να έχουν συναισθήματα κατωτερότητας, αρνητικές σκέψεις για τους φίλους τους και τη δημοτικότητά τους και έντονη αρνητική αυτοκριτική.

Τρόποι αντιμετώπισης

• Η ενημέρωση όλων (παιδιών, εφήβων, εκπαιδευτικών και γονέων) για θέματα νεανικής παραβατικότητας. 

•  Η αποφυγή ενδοοικογενειακής βίας που έχει αποδειχτεί ότι επηρεάζει σημαντικά την εμφάνιση νεανικής παραβατικότητας.  

• Την αναβάθμιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας, την εκπαίδευση των ίδιων των εκπαιδευτικών στις νέες μορφές νεανικής παραβατικότητας και σε τρόπους πρόληψης, εντοπισμού και αντιμετώπισης του φαινομένου. 

• Η στενή συνεργασία ανάμεσα στο σχολείο και την οικογένεια μπορεί να βοηθήσει να αντιμετωπισθούν καθημερινά προβλήματα και να αποφευχθούν πιθανά σοβαρότερα. 

• Προγράμματα ενημέρωσης που αφορούν μειονότητες, κοινωνικές διαφορές αλλά και αποκλίνουσες συμπεριφορές είναι σημαντικό να διεξάγονται από τους εκπαιδευτικούς, διακριτικά για να μην στιγματίζονται οι ομάδες υψηλού  κινδύνου.

Το πρώτο βήμα για την αντιμετώπισή του φαινομένου του εκφοβισμού είναι το να αποκαλύπτονται τέτοιου είδους περιστατικά. Τα παιδιά, και οι έφηβοι που είτε έχουν υποστεί, είτε έχουν δει σκηνές εκφοβισμού, οφείλουν να ενημερώνουν άμεσα τους ενήλικες, γονείς και εκπαιδευτικούς, οι οποίοι θα επέμβουν στη συνέχεια και θα χειριστούν την κατάσταση με τον ενδεικνυόμενο τρόπο. Πολλές φορές τα παιδιά δυσκολεύονται να μιλήσουν γιατί δεν έχουν αναπτύξει με τους γονείς τους την κατάλληλη σχέση επικοινωνίας και επαφής έτσι ώστε να νιώθουν ασφαλή και ικανά να ζητήσουν βοήθεια από αυτούς.
Ας μην ξεχνάμε ότι, το να έχουμε πάντα ανοιχτό το κανάλι επικοινωνίας με τα παιδιά, είναι εξαιρετικής σημασίας, προκειμένου τα παιδιά να νιώθουν την ασφάλεια και την εμπιστοσύνη να συζητήσουν μαζί μας οποιοδήποτε θέμα τα απασχολεί ή τα φοβίζει.

Μπουμπούλη Αγγελική

      Ψυχολόγος