Διαδίκτυο και Εξάρτηση

Το διαδίκτυο είναι ένας νέος κόσμος επικοινωνίας με πολύχρωμες εικόνες, ήχους, παιχνίδια, γνώσεις, που συναρπάζει παιδιά, εφήβους και ενήλικες, αφού με το πάτημα ενός πλήκτρου μια ψηφιακή πραγματικότητα εκτυλίσσεται μπροστά μας. Αυτό το ξεχωριστό τεχνολογικό μέσο αποτελεί σήμερα ένα από τα πιο δημοφιλή εργαλεία στα χέρια μικρών και μεγάλων. Επιπλέον το διαδίκτυο είναι μια σύγχρονη μορφή επικοινωνίας,  με τις  περιοχές κοινωνικής δικτύωσης να προσφέρουν στα άτομα την δυνατότητα, να μοιραστούν προσωπικές πεποιθήσεις με άλλα άτομα, να περιγράψουν τις συμπάθειες, τις αντιπάθειες και τις προσδοκίες τους για κάποιο πρόσωπο, να κάνουν νέες γνωριμίες και να δημιουργήσουν σχέσεις και φιλίες. 

Ο συνεχώς αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων  οι οποίοι αναφέρουν ολοένα και περισσότερη  «ενασχόληση με το διαδίκτυο για άντληση αισθήματος ικανοποίησης που συνοδεύεται με αύξηση του χρόνου που καταναλώνεται για την άντληση αυτού του αισθήματος», σε συνδυασμό με πολλές νοσηλείες που έχουν γίνει ανά τον κόσμο σε ανθρώπους οι οποίοι παρουσιάζουν μια σειρά συμπτωμάτων που θα αναφερθούν παρακάτω σχετικά με το πόσο η καθημερινή ζωή τους έχει συνδεθεί σημαντικά με το διαδίκτυο σε σημείο εξάρτησης ανακύπτουν το ερώτημα για το κατά πόσο μπορούμε να μιλάμε για εθισμό του διαδικτύου.

Έχουν υπάρξει πολλοί ορισμοί για τον εθισμό στο Διαδίκτυο κατά την διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας. Σύμφωνα με τους Davis (2001) και Young (1998) Εθισμός στο Διαδίκτυο είναι: “Η  ανικανότητα του ατόμου να ελέγξει τη χρήση του Διαδικτύου,  οποία τελικά προκαλεί ψυχολογικές, κοινωνικές, σχολικές ή / και επαγγελματικές δυσκολίες στη ζωή του”. 
Κατά την Young ο μέσος εβδομαδιαίος χρόνος για το εξαρτημένο άτομο φτάνει τις 38,5 ώρες ενώ για το μη εξαρτημένο τις 4,9 ώρες. Επιπλέον, η Young δίνει έμφαση όχι μόνο στον χρόνο σύνδεσης αλλά και στον τύπο της και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα άτομα που είναι εξαρτημένα κάνουν ως επί το πλείστον χρήση με σκοπό την επικοινωνία τους με άλλους (παιχνίδια ρόλων, email, forum, chat), τα μη εξαρτημένα άτομα χρησιμοποιούν το διαδίκτυο κατά προτεραιότητα για αναζήτηση πληροφοριών.

Κριτήρια   που οριοθετούν  την υπερβολική  xρήση είναι ύπαρξη τουλάχιστον τριών από τα παρακάτω:

• Αδυναμία του ατόμου να σταματήσει τη δραστηριότητα, ή ανεπιτυχείς προσπάθειες να μειώσει ή να ελέγξει το χρόνο ενασχόλησης με το διαδίκτυο.

• Χρήση του Διαδικτύου για όλο και περισσότερο χρονικό διάστημα προκειμένου να ικανοποιηθεί.

• Παραμέληση ή και απομόνωση από την οικογένεια και τους φίλους και διακινδύνευση απώλειας σημαντικών σχέσεων  και μείωση των σχολικών ή / και επαγγελματικών επιδόσεων.

• Συναισθηματικό κενό, ανία, ανησυχία, άσχημη διάθεση, επιθετικότητα,  όταν δεν είναι online, ή όταν προσπαθεί να περιορίσει τη χρήση.  

• Αισθήματα ενοχής ή αμυντική συμπεριφορά σχετικά με τη χρήση του Διαδικτύου που μπορούν να εκδηλωθούν και με ψέματα προς τα μέλη της οικογένειας ή φίλους, προκειμένου να αποκρύψει το χρόνο παραμονής στο Διαδίκτυο.

• Χρήση του Διαδικτύου σαν ένα τρόπο για να ξεφύγει από τα προβλήματα ή να απαλλαγεί από  ένα αίσθημα δυσφορίας και κακής διάθεσης.

Μπορούν όμως να παρατηρηθούν και διάφορα σωματικά συμπτώματα όπως:

• το σύνδρομο καρπιαίου σωλήνα, 

• ημικρανίες και σοβαροί πονοκέφαλοι, 

• προβλήματα και πόνοι στη μέση,

• διατροφικές ατασθαλίες, όπως, για παράδειγμα, η παράλειψη γευμάτων, 

• παραμέληση της προσωπικής υγιεινής, 

• διαταραχές του ύπνου και  αλλαγές στις ώρες του ύπνου, όπως υπνηλία τις πρωινές ώρες εξαιτίας της χρήσης του Διαδικτύου τη νύχτα.

Αίτια του φαινομένου

Το Διαδίκτυο συνήθως καλύπτει την δυσλειτουργική κοινωνική συμπεριφορά, την ανικανότητα δηλαδή του ατόμου να σχηματίσει ποιοτικές και έμπιστες σχέσεις. Τα άτομα που αδυνατούν να βιώσουν την καθημερινή τους πραγματικότητα, προσπαθούν να διαμορφώσουν μια άλλη. Όταν αντιληφτούν ότι αυτό είναι αδύνατο, καταφεύγουν στη πλαστή πραγματικότητα των εξαρτήσεων. Το άτομο που είναι εξαρτημένο από το διαδίκτυο  διαμορφώνει μια ταυτότητα μέσω του υπολογιστή που θεωρεί ότι θα τον κάνει να νοιώσει «ο καλύτερος», «ο πιο αρεστός» και «ο πιο περιζήτητος» από τους άλλους. Το άτομο το οποίο είναι πολύ συνεσταλμένο για να κάνει γνωριμίες μπορεί στο διαδίκτυο να βρει ένα μέσο για να αντιμετωπίσει την αγάπη, τον θυμό, την ικανοποίηση και εξυπηρέτηση που επιθυμεί χωρίς όμως να χρειαστεί η αλληλεπίδραση με τους άλλους πρόσωπο με πρόσωπο, αλλά από τη φυσική απόσταση που προσφέρει το διαδίκτυο και την ανωνυμία. Ένα από τα χαρακτηριστικά του μέσου είναι ότι το άτομο μπορεί να εξερευνήσει διάφορες πτυχές της προσωπικότητας του χωρίς να έχει περιορισμούς, συνέπειες και απόρριψη. Το άτομο λοιπόν δημιουργεί για τον εαυτό του μια κατάσταση στην οποία πάντα θα ήθελε να βρίσκεται, όπως να υποδύεται ένα ψεύτικο πρόσωπο, να μπορεί να ενσαρκώσει διαφορετικούς ρόλους, ή να υιοθετήσει διαφορετικές ταυτότητες με στόχο την  αποδοχή από τους άλλους.

Διαδίκτυο και Παιδιά & Έφηβοι

Τα παιδιά και οι έφηβοι, δεδομένης της εξοικείωσης με τις τεχνολογίες, καταναλώνουν σημαντικό χρόνο απασχολούμενοι με το διαδίκτυο, το οποίο αποτελεί φθηνό και εύκολα προσβάσιμο πεδίο κοινωνικοποίησης και ενασχόλησης με ποικίλες δραστηριότητες.

Ιδιαίτερα έντονο εμφανίζεται το πρόβλημα της διαδικτυακής εξάρτησης στον ανήλικο πληθυσμό, σύμφωνα με έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Υγείας του Πανεπιστημίου Αθηνών, το 80% των μαθητών του Δημοτικού έχουν προφίλ σε social media. Μάλιστα, το φαινόμενο είναι πιο έντονο στις επαρχιακές πόλεις παρά στην Αττική και σε μεγαλύτερα ποσοστά στο Δημοτικό σχολείο παρά στο Λύκειο. Συνήθως, τα παιδιά που αντιμετωπίζουν το πρόβλημα του εθισμού στο διαδίκτυο είναι αγόρια και μεγαλώνουν σε δυσλειτουργικές οικογένειες, ενώ οι συνηθέστερες αιτίες εθισμού είναι τα κοινωνικά δίκτυα και τα online παιχνίδια (τυχερά ή μη).

Σε προχωρημένες περιπτώσεις το παιδί και ο έφηβος δεν κοιμάται, παραμελεί την προσωπική του υγιεινή. Απομονώνεται, από την οικογένεια και τους φίλους του, γίνεται επιθετικός, μπορεί ακόμα να κλέβει χρήματα για να παίζει. Τέλος, φτάνει σε σημείο να μην τρώει ή και το αντίθετο. Σημαντικό να αναφέρουμε ότι ο εθισμός των εφήβων στο διαδίκτυο μπορεί να είναι το αποτέλεσμα άλλων ψυχικών διαταραχών, όπως κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, διαταραχές προσωπικότητας, υπερκινητικότητα και  κοινωνική φοβία.

Πρόσφατες έρευνες στην Ελλάδα κατέδειξαν τη σημασία της γονικής φροντίδας στην ανάπτυξη του εθισμού στο Διαδίκτυο. Η γονική φροντίδα που χαρακτηρίζεται από υγιή προστατευτικότητα καθοδηγεί το παιδί με επάρκεια,  χωρίς να παρεμποδίζονται οι προσπάθειες του για την ανάδειξη προσωπικής ταυτότητας και αυτονόμησης. Αντίθετα, η υπερπροστατευτικότα των γονέων και τα χαμηλά επίπεδα φροντίδας, όπου υπάρχει έλεγχος χωρίς όμως στοργή συνδέθηκαν με υψηλότερα ποσοστά εξάρτησης στο Διαδίκτυο.

Όσον αναφορά την πρόληψη, το σημαντικότερο πράγμα που χρειάζεται να κάνουν οι γονείς προκειμένου να μπορούν να ελέγχουν αποτελεσματικά τη χρήση του διαδικτύου από τα παιδιά τους, είναι να γνωρίσουν οι ίδιοι το μέσο. Να έχουν κοινή στάση στην αντιμετώπιση του προβλήματος, να οριοθετούν από την αρχή τις ώρες που τα παιδιά μπορούν να είναι στο Διαδίκτυο, εξηγώντας πάντα τους λόγους που γίνεται αυτό, και να ορίζουν από την αρχή τις συνέπειες που θα υπάρξουν αν τα παιδιά παραβούν τους κανόνες αυτούς. Ταυτόχρονα, οι γονείς θα πρέπει κάποιες φορές να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο μαζί με το παιδί, ώστε να του δίνουν τις απαραίτητες κατευθύνσεις, ενώ η εγκατάσταση κάποιων φίλτρων στον υπολογιστή μπορεί να αποτρέψει την εμφάνιση ακατάλληλων για το παιδί ιστοσελίδων. 

Επιπλέον, οι γονείς θα πρέπει να συζητούν για τις διαδικτυακές διαδρομές του παιδιού τους ώστε να έχουν πάντοτε ενημέρωση για τις ιστοσελίδες που επισκέπτεται, τα άτομα με τα οποία συνομιλεί και τις πληροφορίες που ανταλλάσσει με άλλα άτομα.  Σε πιο πρακτικό επίπεδο, ο υπολογιστής είναι καλό να βρίσκεται σε κοινόχρηστο χώρο και όχι στο δωμάτιο του παιδιού, ώστε να ελέγχεται διακριτικά η δραστηριότητα του παιδιού στο διαδίκτυο. Ενώ, τέλος, είναι σημαντικό να ενθαρρύνουν τα παιδιά να βρουν  εναλλακτικές δραστηριότητες και να ασχολούνται με χόμπι. 

Στις περιπτώσεις όπου η χρήση του Διαδικτύου δεν ελέγχεται και οι ώρες αυξάνονται με  συνέπεια η σχολική επίδοση, οι επαγγελματικές υποχρεώσεις, η οργάνωση της καθημερινότητας και οι οικογενειακές σχέσεις να επηρεάζονται αρνητικά, είναι απαραίτητη η συμβολή  ειδικού ψυχικής υγείας.

Μπουμπούλη Αγγελική 

       Ψυχολόγος