Στερεότυπα & Προκαταλήψεις

Τα τελευταία χρόνια, η κοινωνία μας έχει εξελιχθεί σε πολυ-πολιτισμική. Η μετάβαση από μια σχετικά ομογενοποιημένη σε μια πολυ-πολιτισμική κοινωνία έχει επιφέρει αρκετές αλλαγές. Όλοι μας έχουμε αρχίσει να βλέπουμε τη διαφορετικότητα. Υπάρχουν πολλοί κοινωνικοί και πολιτισμικοί  παράγοντες που επηρεάζουν τη ζωή μας καθημερινά.

Μερικές από αυτές τις επιρροές μπορεί να εντοπιστούν με το να καθορίσει κανείς τις ακόλουθες διαστάσεις: 1) γένος, 2) εθνικότητα και γλώσσα, 3) φυλή και/ή εθνικότητα, 4) κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, 5) ηλικία, 6) σεξουαλική προτίμηση 7) θρησκευτικές και πνευματικές πεποιθήσεις και πιστεύω.

Αυτά τα εξωτερικά χαρακτηριστικά, όπως το γένος, το χρώμα, η γλώσσα,  είναι απλώς διαφορές. Από μόνα τους δεν περιέχουν θετική  ή αρνητική αξία. Με αυτό τον τρόπο σκέψης αντιλαμβανόμαστε ότι το μαύρο, το κίτρινο ή  το καφέ χρώμα δεν είναι το πρόβλημα. Δεν είναι το χρώμα του δέρματος που διαμορφώνει τη βάση για προκαταλήψεις και στερεότυπα, αλλά το αρνητικό νόημα και  η αξία που δίνεται στο χρώμα του δέρματος. Ο  Bastide (1967), Γάλλος κοινωνιολόγος και ανθρωπολόγος, αναφέρθηκε  σε αυτή την πραγματικότητα με ωραίο τρόπο, λέγοντας: «Το χρώμα είναι ουδέτερο, είναι ο νους που του δίνει νόημα».

Πολλές φορές οι αντιλήψεις που έχουμε για κάποιες ομάδες ατόμων που διαφέρουν από τη δική μας, όπως: «οι Άγγλοι είναι ψυχροί», «οι γυναίκες είναι φοβιτσιάρες», «οι άντρες είναι θαρραλέοι», «οι Γάλλοι είναι πολιτισμένοι», «οι άντρες έχουν μηχανικές ικανότητες», «οι γυναίκες μπορούν να φροντίζουν τα παιδιά καλύτερα από τους άντρες», «τα άτομα με αναπηρίες δυσκολεύονται να εκπαιδευτούν και να εργαστούν» κ.ά., μπορεί να παίρνουν τη μορφή στερεοτύπων. Με τον όρο στερεότυπα εννοούμε βαθιά ριζωμένες και παγιωμένες πεποιθήσεις που λειτουργούν σαν ετικέτες  σύμφωνα με τις οποίες κατηγοριοποιούμε άκριτα τις διάφορες ομάδες ατόμων γύρω μας. Τα στερεότυπα αποτελούν απλοποιημένες πεποιθήσεις για χαρακτηριστικά που θεωρούνται κοινά σε όλα τα μέλη μιας ομάδας. Τα στερεότυπα αντλούν τη μορφή και το περιεχόμενό τους από το κοινωνικό πλαίσιο το οποίο μας περιβάλλει και η εφαρμογή τους οδηγεί σε κοινωνικές αδικίες.

Όταν ένα στερεότυπο που αφορά μια συγκεκριμένη ομάδα ατόμων οδηγεί σε αρνητική συναισθηματική φόρτιση, τότε οδηγεί στην προκατάληψη. Οι προκαταλήψεις είναι αρνητικά και υποτιμητικά στερεότυπα. Η διαφορά μεταξύ στερεοτύπων και προκαταλήψεων είναι ότι τα στερεότυπα είναι προϊόν ασυνείδητων διεργασιών, ενώ οι προκαταλήψεις βρίσκονται κάτω από συνειδητό, γνωστικό έλεγχο.

Από την προκατάληψη απορρέουν αντιδράσεις όπως οι ακόλουθες:

• Αποφυγή. Εκδηλώνεται με το να αποφεύγουμε ένα άτομο ή μια ομάδα.

• Λεκτική κατάχρηση. Εκδηλώνεται με το να μιλάμε αρνητικά για μια συγκεκριμένη ομάδα ατόμων (π.χ. για τους Πόντιους)

• Διάκριση. Εκδηλώνεται με υποτίμηση, με κακομεταχείριση, με χαμηλότερη αμοιβή, με αποκλεισμό από ευκαιρίες κτλ.

• Βίαιη κατάχρηση. Εκδηλώνεται με σαρκασμό, με ενόχληση, με απειλές κτλ.

• Εξάλειψη. Εκδηλώνεται με εχθρική συμπεριφορά όπως απομονώνοντας, διώχνοντας, σκοτώνοντας,  προβαίνοντας σε γενοκτονία ή σε εθνο-κάθαρση. 

Οι επιπτώσεις των στερεοτυπικών προκαταλήψεων

Οι επιπτώσεις των στερεοτυπικών προκαταλήψεων και των διακρίσεων είναι ευρείες και καταστρεπτικές. Τα στερεότυπα κρύβονται πίσω από συμπεριφορές ποικίλες οι οποίες κυμαίνονται από το «αθώο» σεξιστικό ανέκδοτο για τις ξανθιές έως την ακραία κατάσταση που περιγράφει ο νεολογισμός «εθνοκάθαρση». Τα στερεότυπα δεν είναι υποχρεωτικά αρνητικές γενικεύσεις, μπορεί να είναι και θετικές. Στερεότυπο είναι, για παράδειγμα, η άποψη ότι "όλοι" οι Έλληνες είναι φιλόξενοι.

Σε προσωπικό επίπεδο καθορίζουν πολλές φορές τη ζωή και τις επιλογές μας. Φτάνει να σκεφτούμε κατά πόσο τα στερεότυπα που αφορούν στους ρόλους των δύο φύλων (π.χ. αντρικές - γυναικείες δουλειές, ρόλοι στην οικογένεια κτλ.) επηρεάζουν τις προτιμήσεις μας για σπουδές και επαγγέλματα ή αποκλείουν τις γυναίκες ή/και τους άντρες, από κάποιες θέσεις εργασίας ή αξιώματα. 

Ελάχιστοι άνθρωποι θα θεωρούσαμε  τον εαυτό μας  ξεκάθαρα ρατσιστή  ή προκατειλημμένο. Ελάχιστοι θα παραδεχόμασταν ότι διατηρούμε προκαταλήψεις απέναντι στις γυναίκες, στους άντρες, στους ηλικιωμένους ή στα άτομα με ειδικές ανάγκες. Οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις μπορεί να μην είναι φανερές, ιδίως σε εμάς  τους ίδιους.

Πώς δημιουργούνται τα στερεότυπα Στην καρδιά όλων των διακρίσεων κρύβεται η ανάγκη μας να νοηματοδοτήσουμε τη διαφορά μας από τον «άλλο», κρύβονται οι διεργασίες μέσα από τις οποίες κατασκευάζονται οι ομάδες και οι διάφορες εκδοχές ανάμεσα στο «εμείς» και «οι άλλοι».   Οι προκαταλήψεις είναι ένα είδος συναισθηματικής παιδείας που διδάσκεται στην αρχή της ζωής. Πρόκειται για στάσεις που είναι εξαιρετικά δύσκολο να ξεριζωθούν, ακόμα και σε ανθρώπους που όταν ενηλικιώνονται νιώθουν πως είναι λάθος να τις συντηρούν. Οι προκαταλήψεις διαμορφώνονται κατά την παιδική ηλικία, ενώ οι πεποιθήσεις που χρησιμοποιούνται για να τις αιτιολογήσουν εμφανίζονται αργότερα. Η δύναμη των στερεοτύπων τα οποία στηρίζουν την προκατάληψη προέρχεται εν μέρει από μια πιο ουδέτερη δυναμική του νου, μέσω της οποίας όλων των ειδών τα στερεότυπα αυτοεπιβεβαιωνονται. Οι άνθρωποι έχουμε την τάση να ανακαλούμε πιο εύκολα στη μνήμη μας τις περιπτώσεις που επιβεβαιώνουν το στερεότυπο, ενώ τείνουμε να απορρίπτουμε όσες το αμφισβητούν. Η αδυναμία του ατόμου να ανεχθεί τους άλλους οι οποίοι δεν είναι σαν κι αυτόν προέρχεται συχνά από την απειλή που νιώθει σε ένα βαθύτερο επίπεδο του εαυτού. Φόβος, θυμός και εχθρότητα είναι τα συναισθήματα που ανακινούνται όταν οι άλλοι προσλαμβάνονται ως απειλητικοί. Το προκατειλημμένο άτομο αντιλαμβάνεται τη δική του ομάδα ως καλή, ως ομάδα που έχει τις δικές του αξίες, τις δικές του συνήθειες και παραδόσεις, τη δική του ιδεολογία. Έτσι, η ομάδα των άλλων, με διαφορετικές αξίες, παραδόσεις και άλλη ιδεολογία, δεν μπορεί να γίνει ψυχολογικά αποδεκτή ως ισότιμη χωρίς να απειλήσει τον εαυτό με ακύρωση και αφανισμό. Τα στερεότυπα δημιουργούνται και μεταδίδονται με πολλούς τρόπους - φανερούς και μη φανερούς -  από την οικογένεια, το σχολείο, το στρατό, την εκκλησία, τους συνομηλίκους, τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας κτλ. Μία ομάδα στερεοτύπων σχετίζεται με τους ρόλους των δύο φύλων. Μηχανισμοί με τους οποίους αναπαράγονται τα στερεότυπα για τους ρόλους των δύο φύλων μπορεί να είναι: η ενίσχυση της συμπεριφοράς εκείνης που θεωρείται ότι αρμόζει σε κάθε φύλο. Παράδειγμα: επιβραβεύουμε τα κορίτσια όταν συγυρίζουν το δωμάτιό τους μαλώνουμε τα αγόρια όταν κλαίνε. η μίμηση της συμπεριφοράς άλλων, οι οποίοι λειτουργούν ως πρότυπα (π.χ. πατέρας) η κοινωνική ενθάρρυνση ή επιβράβευση, τα αρνητικά σχόλια ή η αρνητική κριτική και απόρριψη της συμπεριφοράς από τα μέλη της ευρύτερης κοινότητας (π.χ. γειτονιά).

Εξαλείφονται τα στερεότυπα

Χρειάζεται χρόνος και προσπάθεια για να τα εξαλείψουμε τα στερεότυπα ανατρέποντας όχι μόνο αυτά που έχουμε μάθει, τις γνώσεις, αλλά και αυτά που νιώθουμε, τα συναισθήματά μας.

Η πρώτη προσπάθεια ενάντια στα στερεότυπα είναι ο ίδιος μας ο εαυτός. Μέσα από την κατανόηση, την αποδοχή και το σεβασμό των ατόμων, ομάδων, λαών αλλά και μεσα από την πίστη στο γεγονός ότι μπορούμε να μαθαίνουμε και να πλουτίζουμε τους εαυτούς μας μέσα από τη συνάντησή μας με τους άλλους.

Στη συνέχεια,  σε κοινωνικό επίπεδο, οι παρεμβάσεις θα πρέπει να αποβλέπουν στη δημιουργία των συνθηκών εκείνων με τις οποίες θα καταπολεμήσουμε τα στερεότυπα. Μέσα από την πληροφόρηση, την ενημέρωση, την κατάλληλη εκπαιδευτική, κοινωνική πολιτική, αλλά, πάνω από όλα, με το να έρθουμε σε επαφή, γνωριμία, συνεργασία με τους «άλλους» και να νιώσουμε, αλλά και να εκφράσουμε, αποδοχή και σεβασμό γι΄ αυτούς, για τις ανάγκες τους και τον πολιτισμό τους. Όλοι μαζί οφείλουμε να διεκδικήσουμε «το δικαίωμα στη διαφορά».

Με αφορμή τα 50 χρόνια από τη διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κυκλοφόρησε από την Πορτογαλία αυτό το βίντεο με το σλόγκαν:       "Βάλε το ρατσισμό στη θέση του"

Αγγελική Μπουμπούλη

         Ψυχολόγος